نخستین نشست «گفتمان شهر» با حضور دکتر عباس کاظمی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم و دکتر خانیکی عضو شورای علمی گروه فرهنگی اجتماعی پژوهشکده ثامن برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن، در این نشست که پنج شنبه 26 آذر در محل پژوهشکده ثامن برگزار شد، دکتر هادی خانیکی مدیرگروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با موضوع «مشهد، تجربه های فرهنگی و فضاهای گم شده اجتماعی در مطالعات شهری» و دکتر عباس کاظمی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم با موضوع «مشهد و اقتصاد سیاسی جدید زیارت» به سخنرانی و پرسش و پاسخ علمی پرداختند.
اقتصاد زیارتی و اقتصاد تجاری دو نقطه مقابل هم هستند
در این جلسه دکتر هادی خانیکی گفت: توجه بیش از حد مدیران شهری به بحث شهروند الکترونیک، از مردم شهروندانی منفعل ساخته است.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی با بیان این مطلب افزود: گمشده ایرانشهر که مشهد هم مصداقی از آن تعریف شده است ارتباطات انسانی است که همان عنصر اصلی ایران شهر می باشد و متاسفانه با وجود شبکه های وافر مجازی و الکترونیکی این زنجیره انسانی در حال ضعیف شدن است.
خانیکی ادامه داد: مطرح شدن مشهد و معرفی آن به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 زمینه گفتگوی بین مجریان و صاحبان اندیشه و کلام را فراهم کرده و این پرسش را به وجود می‌آورد که آیا تبدیل شدن مشهد به پایتخت فرهنگی جهان اسلام وظیفه نهادهای دولتی است یا مسئولیتی همگانی و وظیفه‌ای برعهده آحاد اقشار جامعه است؟
امیدوارم پروژه های فیزیکی تنها نماد پایتخت فرهنگی جهان اسلام نشود
وی بیان داشت: اگر چه مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شده است اما هنوز شاخصه‌ای برای تشخیص این که از چه منظری باید به این پایتخت تبدیل شود مشخص نشده است. اکنون این نگرانی وجود دارد که پروژه‌های فیزیکی شهر بر جنبه‌های معنوی و محتوایی این رویداد غالب شود.
این استاد دانشگاه علامه افزود: بحرانی که در حال حاضر مشهد را تهدید می‌کند رشد فزاینده و تغییرات پرشتاب در بافت‌های سنتی شهر مشهد است و در حال حاضر مدیران شهری به جای پرداختن به مسائل محتوایی مرتبط با مشهد در پی ایجاد تغییرات گسترده فیزیکی و ظاهری در این شهر هستند.
این عضو شورای علمی گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشکده ثامن تصریح کرد: ارتباط ابعاد وجودی امام رضا (ع) با شهر مشهد و جنبه‌های تاریخی این شهر از جمله مسائل مهمی است که بیم غفلت از آنها می‌رود و نباید این ویژگی مهم مشهد در موج گسترده پروژه‌های تغییر بافت فیزیکی شهر گم شود.
مشهد شهر داعشی گری شیعی نیست؛ به شدت با این نظر مخالفم
خانیکی با بیان این که ادعای وجود تفکر داعشی‌گری شیعی را در مشهد تکذیب می‌کند اظهار داشت: در سال‌های اخیر مشهد نقش بزرگی در فضاهای سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کرده است و من مخالف عقیده عده‌ای هستم که می‌گویند ریشه فلسفه و تفکر در مشهد خشک شده و داعشی‌گری شیعی در حال شکل‌گیری است.
مشهد از حالت دوقطبی مدرن و سنتی خارج شده است
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به اینکه مشهد از حالت دو قطبی سنتی و مدرن خارج شده و نمی‌توان از آن تعریف دقیقی ارائه داد، ادامه داد: عدم تقارن زمانی بین گذشته به روز نشده و آینده مسدود شده‌ای که باید به وسیله شبکه‌های ارتباطی به هم متصل شوند باعث شده مشهد از فضای ترکیبی سنتی و مدرن خارج شده و در یک زمان، اشکال کاریکاتورگونه از عناصر چندوجهی و نامتجانس در این شهر ایجاد شود.
وی ادامه داد: مشهد به رغم گسترش تغییرات فیزیکی و کالبدی دچار تضییق روابط اجتماعی و انسانی شده است؛ مشهد قدیم دارای فضاهای عمومی زنده‌ای بود که منشأ ارتباطات افراد مختلف از طبقات گوناگون جامعه می‌شد. در مشهد قدیم تئاترهای مذهبی ساخته شدند و دانشکده ادبیات مشهد با تلاش‌های دکتر شریعتی تبدیل به اتاق های فکر و فضاهایی برای گفت‌وگو شد و انجمن های ادبی برای نخستین بار با نوعی حساسیت ویژه نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی شکل گرفتند.
عضو شورای علمی گروه مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشکده ثامن افزود: در کنار این حرکت، فضاهایی برای نشر اندیشه‌های دینی تشکیل شدند که از جمله آنها می‌توان به مسجد کرامت به عنوان محل فعالیت فرهنگی آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اشاره کرد.
مدیر گروه ارتباطات دانشگاه علامه تصریح کرد: شهر، یک کالبد بی جان نیست بلکه بازنمایی از ارتباط دولت و مردم و ساماندهی زندگی شهری است و آنچه در شهر مهم است گردش نامرئی اطلاعات در شریان‌های ارتباطی و اطلاعی است که به آن پویایی و حیات می‌دهد.
اقتصاد زیارتی و اقتصاد تجاری دو نقطه مقابل هم هستند
در ادامه جلسه دکتر عباس کاظمی عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم با تقسیم اقتصاد مشهد به دو دسته اقتصاد سیاسی زیارتی و اقتصاد سیاسی تجاری که کاملا با یکدیگر متناقض هستند گفت: المان‌های اقتصاد زیارتی را بازارهایی مثل بازار رضا که تجربه یک سفر معنوی را ایجاد می‌کند، نذرهای مادی که به حرم مطهر پیشکش می‌شود و سوغاتی‌های مشهد تشکیل می‌دهند. اما اقتصاد مشهد دارای بعد دیگری نیز هست که تحت سلطه سرمایه‌داران است که همان مراکز تجاری و تفریحی هستند که سنخیتی با فضای زیارت ندارند.
وی ادامه داد: چشم زائران در اقتصاد زیارتی از مفاهیم معنوی و نوستالژیک پر می‌شود اما اقتصاد تجاری به دنبال ارضای حس تنوع‌طلبی و جلب توجه خریداران است. همچنین مبنای اقتصاد زیارتی بدون توجه به اختلاف طبقاتی است اما اقتصاد جدید مبتنی بر تفاوت طبقات و فقر و غناست.
این استاد مطالعات فرهنگی تصریح کرد: تصوری که امروز از مشهد دارم با تصور سال‌ها پیش متفاوت است، سال‌های قبل آمدن به مشهد تنها جنبه‌ای معنوی داشت اما امروزه نگاه‌ها به مشهد تغییر کرده است و حتی نگاه اقتصادی در جزئی‌ترین ابعاد مدیریتی مشهد موج می‌زند.
مصرف فرهنگی زائران و مردم را باید بشناسیم
وی ادامه داد: در مطالعات فرهنگی به دنبال تعریف مصرف فرهنگی شهر هستیم به این معنا که هر مجاور و هر زائر از شهر مشهد چه تعریفی دارد و چگونه از آن بهره می‌برد یا به تعبیری آن را مصرف می‌کند. مصرف فرهنگی به معنی درک یک مفهوم و تولید ثانویه مفهومی جدید است.
وی بیان داشت: دشواری سفر به مشهد در قدیم، تهیه سوغاتی، داستان‌هایی که از سفر به این شهر نقل می‌گشت و تمام تجربیات معنوی این شهر امروزه تغییرات زیادی کرده است و به نوع دیگری از تجربیات تبدیل شده است. اما بازنمایی مشهد توسط رسانه‌ها و تبدیل این شهر به یک آرمان شهر هنوز هم برای مردم همان ذهنیت مشهد قدیم را تداعی می‌کند، در حالی که این فضا تنها در حرم مطهر رضوی احساس می‌شود و در بافت جدید شهر دیگر آن معنویت قدیم به چشم نمی‌خورد.
این استاد مدعو دانشگاه‌های آمریکا تصریح کرد: «اقتصاد نذری» مقوله‌ای است که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد اما با کمی دقت در آن و روند رو به افزایش نذورات می‌توان به این نتیجه رسید که مشکلات و مسائل مردم رو به ازدیاد است چرا که نذر، فرایندی مذهبی برای درخواست رفع مشکلات و برآورده شدن نیازها است.
کاظمی گفت: اینکه عده‌ای می‌گویند مشهد از شهر زیارتی به شهر توریستی و تفریحی تبدیل شده است را قبول ندارم بلکه مشهد درحال گسترش ابعاد دیگر خودش است و جنبه توریسیتی مشهد هیچوقت به جنبه زیارتی آن لطمه نخواهد زد، چرا که هر مسافری که به مشهد می‌آید به صورت بالفعل زائر نیز خواهد بود. باید توجه داشت که مشهد مانند شهرهای زیارتی دیگر مثل قم و کربلا نیست که فقط یک جنبه داشته باشد.