مهندس حمیدعرفانیان جم مشاور معاون وزیر راه و شهرسازی از جمله مشهدی های تحصیل کرده در رشته معماری معتقد است شهرهای امروزی ایران دچار بی هویتی شده است و در طرح هایی مانند نوسازی بافت اطراف حرم مطهر رضوی که تاکنون اجرا شده با نادیده گرفتن هویت مذهبی پیرامون حرم مطهر از هویت به عنوان ابزار استفاده شده است . گفت و گوی خراسان رضوی با این معمار را می خوانید.
دیدگاه شما درخصوص موضوع توسعه شهری و ارتباط آن با هویت شهری چیست؟
موضوع توسعه را همواره باید در دو حوزه موازی و همزمان بررسی کرد. حوزه اول ناظر به تبیین مبانی نظری توسعه و شاخصه‌های ارزیابی آن و در حوزه دوم بستر و خواستگاه توسعه را تعریف می‌کند.
در حوزه اول دو دیدگاه وجود دارد. دیدگاهی که اعتبار را به رشد کمیت‌ها موضوع توسعه می‌دهد و دیدگاه دیگری که اعتبار را به رشد کیفت‌های ساختاری، توزیع متوازن و همزمان موضوع توسعه می‌دهد.
در حوزه دوم که موضوع تعیین بستر توسعه است نیز دو دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاهی که بستر توسعه را باتاکید بر هویت‌های وجودی یک جامعه تعریف می‌کند؛ و دیدگاهی که با ارائه اهداف، و رویکردها جدید در بازتعریف یا جایگزینی هویتی جدید تلاش می‌کند.
به نظر می‌رسد ترجیح و تفکر مدیریت شهری در کشور تحقق امر توسعه را مبتنی بر رشد آمار و ارقام کمیتی موضوعات بدون توجه و انطباق با هویت‌های وجودی جوامع و شهرها آن سازمان‌دهی شده است. روشی شکست خورده که حداقل بیش از چهل سال از تاریخ انقضاء آن در جهان توسعه یافته می‌گذرد. تجربه جهانی نشان داده که پایدارترین توسعه‌ها همواره مبتنی بر تاکید و تقویت هویت‌های وجودی جوامع شکل گرفته است.
ضعف مبانی نظری مفهوم توسعه، چرایی، اهداف و مکانیزم های تحقق آن در این دیدگاه عامل رشد سریع مراکز شهری، گسترش حاشیه نشینی‌ها، تخریب ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی شهرها شامل ابنیه، بافت‌های شهری، باغات و محوطه‌های تاریخی، شلختگی‌ها و ناهنجاری‌های کالبدی و بصری شهری، آلودگی‌های زیست محیطی، پیامدی جز ایجاد بحران‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و زیست محیطی و تغییر هویت‌های شهری نداشته است.
هویت بازتاب رفتار اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مدیریتی و بومی جامعه نسبت به مقتضیات زمانی خود بوده که به صور تظاهرات مادی و کالبدی نمود می‌یابد. این هویت‌ها تنها وجه تمایز و شاخصه شناسایی شهرها و جوامع آن از یکدیگر است. لذا با حذف نقش هویتی شهرها در کشور تمامی شهرهای ما متحدالشکل شده‌اند. به این‌ترتیب "بی‌هویتی" را می‌توان مهمترین شاخصه هویتی شهرهای امروز کشور دانست.
طرح توسعه شهری بافت پیرامون حرم مطهر رضوی در مشهد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
با مقدمه‌ای ذکر شده باید دید این توسعه شهری مبتنی برکدام مبانی نظری توسعهای و هویتی شکل گرفته است. ظواهر نشان می‌دهد نماد توسعه مشهد نیز مانند دیگر شهرهای کشور مبتنی بر افزایش کمی میزان ساخت و سازهای شهری تنظیم گردیده. توسعهای بدون هدف که با نام تامین درآمد اداره شهر ازطریق فروش تراکم، تغییرکاربریها خارج ضوابط طرحهای تفصیلی به تولید ناهمگون و نامتوازن توده‌های ساختمانی خارج از ظرفیت‌های هویتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی شهر شکل گرفته است.
مشهد اصلی‌ترین کلانشهر جهان شیعه است که بهانه وجودی و ماندگاری آن تنها از وجود بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) و هویت مذهبی ناشی از آن شکل گرفته است. لذا هرگونه تغییر و تحولی به نام توسعه تنها می‌تواند با تاکید بر این هویت محقق و موفق شود. متاسفانه طرح بهسازی بافت پیرامونی حرم مطهر به علت نادیده گرفتن این اصل و استفاده ابزاری از این هویت به عنوان یک ابزار صرفا اقتصادی، قطعا با شکست مواجه خواهد شد. بدون شک کم‌رنگ شدن این هویت فرهنگی- مذهبی در زیر فشار سوداگری‌های تجاری و تناقضات اجتماعی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی ناشی از آن خود موجب شکست تمامی بهانه‌های تجاری و اقتصادی آن خواهد شد.
متاسفانه بافت یکپارچه پیرامونی حرم مطهر رضوی به نام توسعه چنان دچار گسستگی، دگرگونی، ساخت و سازهای نا‌‌هنجار شده که به نظر می‌رسد اندیشه‌ای سعی در کم‌رنگ کردن هویت معنوی، مذهبی، فرهنگی و تاریخی مشهد دارد. اندیشه‌ای که علی‌رغم تمام بحث‌های کارشناسی و نقدانه‌ای که در خصوص این طرح ارائه شده نه‌تنها هیچگونه توضیحی در این خصوص ارائه نداده که اصرار بر تداوم این روند نیز دارد. اندیشه‌ای که تنها مبتنی بر اعداد و ارقام بدهی‌ها و تعهدات به بارآمده ناشی از مدیریت خود تداوم این تخریب را تقاضا دارد.
حساسیت‌ها نسبت به دخالت‌ها در بافت پیرامونی حرم مطهر به‌گونه‌ای بوده که مقام معظم رهبری در نامه‌ای به استاندار خراسان به مورخ 01/01/1386 توصیه‌های اکیدی درخصوص حفاظت از حقوق مردم در اجرای این طرح داده‌اند. در راستای تحقق این رهنمودها، روحانیون و علمای شاخص استان خراسان مکررا و موکدا بر لزوم حفظ حرمت و قداست بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) تاکید داشته و دوری جستن از تسلط نگاه اقتصادی به هویت روحانی این بافت را اولویت راهبردی اجرای پروژه دانسته‌اند. همچنین تنظیم نامه‌ای خطاب به روسای قوای سه‌گانه در خصوص توقف روند موجود این طرح و لزوم بازنگری آن که به امضای 300 نفر از علمای مذهبی، نخبگان و فرهیختگان کشوری و نمایندگان مجلس رسیده نیز گواه بر حساسیت‌ها و بحران‌های ایجاد شده ناشی از آن است. لذا به نظر می‌رسد تمامی دوستان، سازمانها، ارگانها، نهادها و دست‌اندرکارانی که اصرار بر ادامه این روند دارند اولا باید بصورت صریح موضع خود را دربرابر این حساسیت‌ها ابراز دارند و هم پاسخی در خصوص تمامی سوالات و ابهامات مطرح شده ارائه نمایند؟ باید توضیح داده شود که اصرار بر تداوم این روند برای حصول به کدامین هدف است؟ این طرح و ادامه روند فعلی تامین کننده کدام کیفیت مذهبی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی در شهر مشهد است؟ کدام اهداف کالبدی معماری و شهرسازی ایرانی و اسلامی محقق خواهد شد؟ آیا این طرح با چه رویکردی باعث تعالی، تاکید و تقویت فضای مذهبی و فرهنگی جهان تشیع خواهد شد؟ کدامین خصوصیات اخلاقی، رفتاری و اسلامی در حفظ حریم و حرمت حرم مطهر لحاظ شده که رویکردهای کالبدی اجرا شده آن را گواهی می‌دهد؟ و بسیاری پرسش‌های بدون پاسخ دیگر.
خلاصه کلام اینکه چرایی و هدف نهایی این طرح و اصرار بر تداوم آن که استراتژی تحقق آن مداخله‌ای با وسعت 360 هکتار در بافت پیرامونی حرم مطهر بوده برای هیچکس مشخص نیست. هرچند ظواهر امر بر غلبه دیدگاه اقتصادی موضوع زیارت (البته از نوع سوداگرایانه آن) بر نگاه هویتی شهر را گواهی می‌دهد. این دیدگاه دقیقا" همان دیدگاهی است که مبنای توسعه شهر مکه قرار گرفته است، و عملا باعث حذف هویت مذهبی آن شهر شده است، به گونه‌ای که اگر به فرض وجود خانه خدا را از این شهر نادیده بگیریم هیچ نشانی از هویت مذهبی و روحانی در این شهر وجود ندارد. این در حالی است که در شهری مثل واتیکان که مرکز جهان مسیحیت است هیچ ساخت و سازی بلند تر از زبر ساق گنبد کلیسای سن‌پیتر وجود ندارد. به نظر می‌رسد که رعایت حرمت‌های معنوی، موازین اخلاقی، تعالیم مذهبی و معیارهای فرهنگی مهمترین عامل در تعریف تعاملات اجتماعی و اقتصادی در شکل گیری این شهرها است. به این معنی که هویت و بهانه‌های وجودی هر شهر شکل دهنده ساختار کالبدی آن و شکل کالبدی شهر موئد و تعریف کننده هویت‌ها و دلایل وجودی شهرها است. لذا هرگونه تناقض و عدم تعادلی در این رابطه نشان از اشتباه در تعریف مولفه‌های توسعه شهری و شکست آن خواهد بود.
پس از نظر شما مصوبه شورای عالی شهرسازی در توقف طرح توسعه بافت حرم کار درستی بوده؟
قطعا کار درستی بوده. علی‌رغم هزینه‌های زیاد مادی و معنوی که مشهد برای اجرایی شدن این طرح اشتباه تاکنون پرداخته؛ توقف این طرح از نان شب هم برای شهر واجب‌تر بود. پذیرش اشتباه بودن این طرح توسط شورای عالی شهرسازی و توقف آن از مهم ترین و ستودنی‌ترین اتفاقات و تصمیمات تاریخی این شورا که تاکنون اتخاذ کرده. این موضوع نشان از بلوغ و ورود به دوره جدیدی از مدیریت کلان کشور است که با بازتعریف مفهوم توسعه و گذر از دوره اقدامات شتابزده در جستجوی راه حل‌هایی برای تحقق یک توسعه پایدار مبتنی بر ظرفیت‌های موجود است.
البته توضیح این نکته ضروری است که در طرح اولیه حداکثر میزان مجاز مداخله در بافت پیرامونی حرم مطهر حدود 26درصد بوده، که پس از یک دوره زمانی کوتاه 4-3 ساله با بازنگری مجدد طرح این مداخله به 55 درصد و به مرور زمان به 100 درصد افزایش می یابد. این رویکرد مدیریتی قطعا" این سوال را مطرح می کند که اساسا" این طرح چه هدفی را دنبال می‌کند؟ این عدم ثبات تصمیم‌گیری و تغییرات مداوم در سایه تحقق کدام اهداف ملی و منطقه‌ای قرار دارد که هر چهار پنج سال تمامی ارقام و مبانی برنامه ریزی آن تغییر می‌کند تا حدی که حتی طرح اجرا شده هم به هیچ یک از مصوبات نهایی خود پایبند نبوده و انحراف معیارهای بسیار زیادی دارد؟ این شیوه مدیریت شهری همچون فروختن فرش زیرپا و هزینه کردن آن است؛ سوال اینجاست که پس از اتمام این پول چه باید کرد؟
رویکرد ارکان مدیریت شهری را نسبت به موضوع توسعه شهری مشهد چه گونه ارزیابی می‌کنید؟
از سال 1378 تاکنون مدیریت شهری در طی پنج دوره از شکل انتصابی به شکل انتخابی و توسط مردم اعمال شده است.. پرواضح است که انتخابات اصلی‌ترین روش انتقال پیام مردم به مدیران در سطوح مختلف کشوری است. مهمترین پیام این دوره از انتخابات شورای شهر مشهد نیز مشخصا" گفتن نه به رویکردها، سیاست‌ها و روش‌هایی است که باعث از بین رفتن ظرفیت‌ها و سرمایه‌های مادی و معنوی شهر در دوران گذشته شده است. لذا تکرار روش‌هایی که نتایج آن هم اکنون موضوع مهمترین چالش‌های شورای جدید است پذیرفتنی نیست. قطعا پذیرفتنی نیست که مجددا" ارکان جدید مدیریت شهری به بهانه فقدان منابع درآمدهای پایدار شهری به ادامه فروش تراکم، تغییرکاربریها، ازبین بردن و تفکیک باغات که اصلی‌ترین عوامل دامن زدن به سوداگری‌ها اقتصاد شهری است یپردازد. مدیریت شهری در حوزه سیاست گذاری و اجرا نیاز به تعیین اهداف، تبیین استراتژی‌های راهبردی، برنامه، زمان‌بندی و راهکارهای اجرایی دارد. مردم باید از ابتدا بدانند اهداف این شورا در عرصه‌های مختلف شهری چیست و در انتهای چهارسال آینده دستاورد شهر از حضور این عزیزان چه خواهد بود. مدیریت شهری موضوعی علمی و اجرایی است و باید فارق از جناح‌بندی‌های سیاسی و با نگاه ارتقاع کیفی زندگی شهروندان محقق شود. لذا ارائه راهکارهای جایگزین تامین درآمدهای شهری، استفاده از تجربیات مدیریت شهری بین‌المللی، دریافت اعتبارات معوقه دولتی، تقویت نهادهای توسعه‌گری بخش‌های خصوصی به جای سرمایه گذاری‌های مستقیم شهرداری‌ها در امر توسعه، تغییر رویکرد موضوع توسعه شهری مبتنی بر شاخصه کمی به شاخصه‌های کیفی، تاکید بر نقش مشارکت‌های مردمی، ارجحیت منافع جامعه بر منافع گروهی، پرهیز از روش‌های حل مسئله‌ای کوتاه مدت و جایگزینی‌آن با ارائه راهکارهای بلند مدت پایدار، زیربنایی و تحقق موضوع و سیاست تبیین مفهوم برندینگ شهری را می توان جزو مهمترین انتظارات از شورای شهر دانست.
روزنامه خراسان- يکشنبه ۲۶ شهريور