طی روزهای گذشته بعد از لغو مصوبۀ سال ۱۳۸۷ شورای‌عالی شهرسازی و معماری مسئلۀ سروسامان‌دادن به بافت اطراف حرم یک بار دیگر به سرخط رسانه‌ها برگشت. دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری با نابسامان‌دانستن بافت فعلی پیرامونی حرم مطهر رضوی گفت: «از‌این‌پس دیگر شاهد ساختِ سازه‌های مرتفع در اطراف این مکان مقدس نخواهیم بود.».پیروز حناچی در گفتگویی با «مهر» دربارۀ لغو مصوبۀ سال ۱۳۸۷ شورای‌عالی شهرسازی و معماری دربارۀ بهسازی و نوسازی بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی (ع) اظهار کرد: «علت لغو مصوبۀ قبلی این بود که آن طرح مشکلات و عواقبی برای اطراف حرم مطهر رضوی (ع) ایجاد کرده بود که نتایج آن قابل‌دفاع نیست و در اجرا نیز ۳۰درصد نسبت‌به آن طرح درطول این سال‌ها تخلف شده بود.».وی گفت: «هنوز طرح جدید جانشین مصوبۀ سال ۸۷ نشده است و فعلا در مرحلۀ تدوین راهبردهای آن هستیم.».
حناچی با تأیید نابسامان‌بودن بافت اطراف حرم رضوی (ع) براثر اجرا و تخلف از طرح بهسازی و نوسازی این بافت ادامه داد: «مهم‌ترین ایرادی که طرح بهسازی قبلی منطقۀ حرم مطهر داشت جِرم‌گذاری سنگین در این منطقه و همچنین به‌هم‌خوردن طراحی منطبق با فرهنگ حاکم بر معماری ایرانی و اسلامی بود.». ترافیک‌های سنگین، آلودگی زیست‌محیطی، تغییر بافت جمعیتی، از‌بین‌رفتن تاریخی‌ترین بافت شهری در مشهد و دیگر مسائل هویتی و فرهنگی نابسامانی‌ها مهمی است که می‌توان در این بافت آن‌ها را دید، نابسامانی‌هایی که بافت اطراف حرم را به مرز ناکارآمدی رسانده است.
شهر یک ساختار زیست‌مند است
در همین زمینه به‌سراغ حمید عرفانیان جم، مشاور مشهدی معاون وزیر راه و شهرسازی، کارشناس‌ارشد معماری از دانشگاه «علم و صنعت ایران»، با بیش از ٢٢ سال سابقۀ کار حرفه‌ای در داخل و خارج از کشور در حوزۀ مطالعات شهری و معماری می‌رویم و از او دربارۀ چگونگی ایجاد بافت‌های این‌چنین می‌پرسیم.
عرفانیان در پاسخ به این سؤال که «بافت ناکارآمد شهری چیست و دلایل ایجاد و گسترش آن کدام است؟» می‌گوید: «در یک مقایسۀ پدیدار‌شناسانه می‌توان شکل ساختاری شهر را با فرآیند شکل‌گیری، تولد، رشد و تکامل فیزیولوژیکی انسان از دوران جنینی تا مرگ مقایسه کرد. انسان‌ها درطول زندگی دچار بیماری‌های مختلف جسمی و روحی می‌شوند که امری اجتناب‌ناپذیر است. فرآیند کنترل صدمات ناشی از ابتلا به بیماری‌ها را می‌توان در دو سطح «پیشگیری» و «درمان» خلاصه کرد که تحقق‌نیافتن هر‌یک از این مراحل عامل اصلی وقوع خسارت‌های مادی و معنوی بعدی است. این فرایندی است که به‌صورت مشابه در شهرها نیز حاکم است. بافت ناکارآمد یک نوع بیماری شهری است که در شرایط زمانی و مکانی مختلف و به‌دلایل متفاوت به‌وجود می‌آید. وقوع و گسترش این بیماری در مرحلۀ اول به پیشگیری‌‌نشدن از وقوع آن و در مرحلۀ بعد به نقص در تشخیص عوامل به‌وجودآورنده، انتخاب اشتباه روش درمان و درنهایت اجرانشدن کامل فرایند درمان مربوط می‌شود.».
عرفانیان بافت ناکارآمد را یک آسیب و تهدید جدی می‌داند که سلامت کالبدی، امنیتی و اجتماعی شهر را به‌خطر می‌اندازد و می‌افزاید: «بافت ناکارآمد مشابه یک بیماری مسری است که در‌صورت مهارنکردن آن گسترش می‌یابد و باعث ایجاد صدمات جدی به کل ارگانیزم شهر خواهد شد، به‌گونه‌ای که با صرف هزینه نیز امکان درمان وجود نخواهد داشت و بافت ناکارآمد قطعاً از‌بین خواهد رفت.».
این کارشناس برنامه‌ریزی شهری در ادامه یکی از مسئولیت‌های مهم مجریان و متولیان قانونی شهر را «جلوگیری از تولید بافت‌های فرسوده یا ناکارآمد نوساز» می‌داند و می‌گوید: «متأسفانه این بافت‌ها به‌شدت و در‌مقیاس
گسترده در تمامی شهرهای کشور در متن طرح‌های جامع و تفصیلی شهری در‌حال تولید و گسترش است.».
پیشنهاد هایی برای تأمین منابع
اما عرفانیان درمقام ارائۀ پیشنهاد هم مسئلۀ مالکیت در این بافت‌ها را از چالش‌های اصلی نوسازی و بهسازی می‌داند و می‌گوید: «به‌صورت طبیعی امتیازات تشویقی به مالکان داده می‌شود تا از‌این‌طریق به بهسازی کل بافت نائل شوند، لیکن بهبود وضعیت بافت از‌این‌طریق تنها زمانی اتفاق می‌افتد که این شرایط توسط نهادهای حاکمیتی و مدیریت شهری تحقق یابد: تأمین و تزریق ظرفیت‌های اقتصادی، امنیتی، اجتماعی، رفاهی و فرهنگی در بافت، وجود طرح‌های بالادستی توسعه‌ای مبتنی‌بر پتانسیل‌ها و ظرفیت‌ها، وجود توان و سازمان مدیریت شهری لازم در بالفعل‌کردن پتانسیل‌های موجود یا برنامه‌ریزی‌شده.». به‌عقیدۀ عرفانیان، در‌صورت محقق‌نشدن این شرایط نه‌تنها مشکلات بافت حل نخواهد شد، بلکه خود عامل بروز مشکلات جدید و تسریع در نابودی بیشتر آن خواهد شد.
مشاور وزیر راه در همین زمینه برخی موانع برسر راه نوسازی بافت‌ها به‌شکل مطلوب را هم ذکر می‌کند و تصریح می‌کند: «ارجح‌دانستن منافع شخصی بر منافع اجتماعی در اجرای قوانین، ناتوانی در تأمین هزینه‌های بهسازی بافت‌های فرسوده توسط متولیان شهری، تمرکز شهرداری‌ها برای کسب درآمد ازطریق فروش تراکم برروی پلاک‌های منفرد ساختمانی، بی‌برنامه‌بودن و خلاقیت‌نداشتن در مدیریت شهری و حاکمیت نگاه کمی در امر توسعۀ شهری به‌جای نگاه کیفی دلایل مهم اجرانشدن نوسازی بافت‌ها هستند.».عرفانیان جم همچنین در توضیح دلایل ناکارآمد‌بودن تسهیلات اعطایی تصریح می‌کند: «متأسفانه بیشتر نسخه‌های پیچیده‌شده برای حل معضلات بافت‌ها تک‌بعدی و صرفاً کمی بوده تا راه‌حل‌هایی کیفی و همه‌جانبه. رفع این معضلات تنها با ارائۀ یک بستۀ درمانی ممکن است که رفع‌کنندۀ معضلات بافت با هدف ایجاد قابلیت زندگی مجدد باشد. این توقع زیادی است که بدون ارائۀ بسته‌های انگیزش‌آور که در‌بر‌گیرندۀ تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، امنیتی، خدماتی و فرهنگی باشد از مردم انتظار مشارکت در نوسازی و بهسازی این بافت‌ها را داشته باشیم.».
مجاوران حرم مدافعان حرم هستند
این کارشناس باتجربۀ مدیریت شهری به‌طور مشخص دربارۀ وضعیت مداخلات در بافت اطراف حرم مطهر رضوی (ع) هم معتقد است: «این بافت جزو بافت‌های بسیار غنی و باارزش شهری کشور است و به‌درستی می‌توان از ساکنان این بافت به‌عنوان «مدافعان حرم» نام برد که سالیان سال حافظ آن بوده‌اند. حضور حرم حضرت رضا (ع) موجب شکل‌گیری شاخص‌ترین ارزش هویتی و فرهنگی مشهد بوده که این شهر هستی و بودنش را تنها به‌سبب وجود این هویت داشته و دارد. این هویت تنها منبع حیات این شهر درطول تاریخ بوده و بدون آن مشهد تعریفی ندارد. این هویت تنها برند شهری غیر‌قابل‌رقابت این شهر در ایران و جهان شیعه است؛ لذا ازنظر من هرگونه مداخله در این بافت تنها با تأکید بر این هویت موفق و مجاز خواهد بود. تنها رمز بازآفرینی شهری در این بافت تأکید بر حفظ این برند شهری است. این موضوع علاوه‌بر تأثیرات کالبدی بر بافت پیرامونی می‌بایست مبنای شکل‌دهی مبانی و اصول توسعۀ شهر مشهد در تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، آموزشی، کالبدی، تفریحی، توریستی و بین‌المللی قرار گیرد، موضوعی که متأسفانه در‌حال‌حاضر کاملا مخدوش و بی‌برنامه است.».
عرفانیان جم در پایان تأکید می‌کند: «بزرگ‌ترین مشکل امر توسعۀ شهری در کشور فقدان تعریف اهداف توسعۀ شهری مبتنی بر برندینگ شهری است. برندینگ شهری مبنای تعریف و تعیین ابزار توسعۀ شهری و سطح و کیفیات موردانتظار آن در تمامی ابعاد توسعه‌ای است؛ لذا رویکرد عملی ورود به بافت اطراف حرم حضرت رضا (ع) و اساساً توسعۀ شهری مشهد باید با رویکرد بازتعریف هویت و برند شهری باشد.»
منبع: روزنامه شهرآرا- چهارشنبه 8 شهریور 1396