وحید محکی*

درست یک سال پیش، آن هم در اواخر تیرماه بود که خبر آتش سوزی برج سلمان در فضای رسانه ای شهر مشهد و حتی کشور طنین انداز شد:

برج ۱۷ طبقه تجاری - اداری سلمان مشهد عصر یکشنبه بیستم تیر ماه 1395 به علت نامعلومی در آتش سوخت!

و 31 تیرماه 1396، باز هم شاهد آتش سوزی در یکی از ساختمان های مرتفع این شهر (هتل روتانا) آن هم در نزدیکی حرم مطهر امام رضا^(ع) بودیم؛ با این تفاوت که این ساختمان در حال ساخت بوده و خٌب شاید از این نظر خیالمان راحت بود که آسیبی متوجه همشهریانمان نیست. اما واقعیتِ تلخِ پشت پرده چیز دیگری است که از ابعاد مختلفی قابل بررسی است. اما قبل از هر چیز، باید بگویم که همیشه برایم این سوال مطرح بوده که چرا وقتی به مرکز قدیمی دیگر شهرهای تاریخی نگاه می کنیم، خبری از این گونه ساخت و سازها نیست؟! آیا آنها دانش ساختن را ندارند؟! آیا از بیم اینکه شاید روزی آنها هم دچار حریق شوند و نتوانند از پس کنترل و مهار آن برآیند، نمی سازند؟! آیا در همه کشورها و شهرهای توسعه یافته دنیا، نماد توسعه، همین ساختمان های بلندمرتبه هستند؟! نمی دانم! شاید واقعاً این گونه است و ما در اشتباهیم! و اما در رابطه با این حادثه، مواردی چند قابل تأمل است:

1- طبق گزارشات اولیه سازمان آتش نشانی مشهد، در نمای این ساختمان هم از مصالحی همچون یونولیت و آکاسیو و کامپوزیت، آن هم از نوع قابل اشتعالش استفاده شده است. درست مشابه آنچه که در برج سلمان بود. به راستی تا به کی جان و مال مردم را فدای سهم خواهی های سودجویانه خود می کنیم تا با صرف هزینه کمتر و استفاده از مصالح نامرغوب، عواید بیشتری را حاصل کنیم؟ پرسش اصلی اینجاست که نقش سازمان های نظارتی همچون سازمان نظام مهندسی استان در جلوگیری از بروز چنین حوادثی چیست؟

2- جالب است بدانید که در بسیاری از شهرهای توسعه یافته که اتفاقا از بلندمرتبه سازی به عنوان رویکردی در راستای رسیدن به توسعه پایدار هم استفاده می­کنند، اصلی ترین و شاید تنها معیاری که حد ارتفاع ساختمان ها را تعیین می کند، یک چیز است، آن هم تأمین امنیت کامل ساختمان در مواقع بروز بحران هایی همچون آتش سوزی. به عبارت دیگر، قبل از صدور هر گونه مجوز ساختی از سوی سازمان های مربوطه، جمیع موارد مورد بررسی قرار می گیرد تا بفهمند برای مثال تا چند طبقه امکان اطفاء حریق وجود دارد. اما ما بدون در نظر گرفتن چنین مواردی، همچنان درگیر تبیین و تدقیق تعداد طبقات ساختمان های بلندمرتبه در طرح های توسعه شهری خود هستیم درست در زمانی که شاهد آنیم عملا امکانات و تجهیزات سازمان آتش نشانی این شهر، قادر به کنترل و مهار آتش سوزی نیست یا حداقل به سختی از عهده آن بر می آید.

جالب تر اینکه همین چند روز پیش، از سوی یکی از منتخبین شورای شهر مشهد این چنین عنوان شده بود: «گلایه كردم كه پهنه‌های بلندمرتبه‌سازی در مشهد را سختگيرانه محدود کرده اند و با اين كار، رغبت و انگيزه سرمايه گذاران براي مشاركت در طرح‌ های بلندمرتبه سازي را سوزانده‌اند.» اما باید گفت آن چیزی که بیشتر رغبت و انگیزه سرمایه گذاران را سوزانده است، تصمیمات نادرست مدیران شهری است که برنامه جامع و مانعی در ارتباط با جذب سرمایه، هدایت و کنترل و نیز مدیریت پس از بهره برداری را ندارند. آیا در همه جای دنیا هم تمام سرمایه یِ سرمایه گذاران را در برج سازی و بلندمرتبه سازی خرج می کنند. اگر چنین است، همان بهتر که در این شهر این اتفاق صورت نگیرد چرا که اگر این گونه ساخت و سازهایی شود که هر آن منجر به بروز حوادثی این چنین شود، دیگر این سرمایه اجتماعی مردم شهر است که می سوزد و از بین می رود و به راحتی هم قابل برگشت نیست.

3- بارها و بارها در ارتباط با محدوده بافت پیرامون حرم مطهر، هشدارهای لازم از سوی کارشناسان حوزه های شهرسازی و مدیریت بحران داده شده است که بارگذاری بیش از حد نیاز کاربری های اقامتی- تجاری و ساخت و ساز غیر اصولی، منجر به بروز اتفاقات ناگواری در مواقع بحران خواهد شد. زمانی را تصور کنید که این هتل بهره برداری شده بود و زائران حضرت رضا^(ع) در آن اقامت داشتند. آن وقت چه کسی پاسخگو بود؟! وقتی به گذشته نه چندان دور بر می گردیم و گزارش های مشاور طرح محدوده اطراف حرم را مرور می کنیم، بارها بر فرسودگی بافت و مسیرهای باریک و به تبع عدم امکان امداد رسانی مناسب در مواقع بحران تأکید و توجه شده است. محدوده ای مقدس و معنوی با سابقه ای بیش از چند صد سال که بر شکل گیری انواع خاطرات، روحیات، رفتارها و کنش های زیارتی- فرهنگی اثر گذار بود و به اعتبار حضور امام رحمت و رأفت به "حج فقرا" مشهور گشته است را مورد تخریب و مداخله وسیع قرار دادیم تا بتوانیم با معاصرسازی فضای زیارت و ایجاد فضایی در شأن امام معصوم^(ع) و زائرین بارگاهش، امکان خدمات رسانی بیشتر را فراهم کنیم. حال آیا واقعا این چنین شده است؟ آیا امروز که دیگر خبری از آن کوچه های پر پیچ و خم و باریک نیست و ساختمان های لوکس و نوساز داریم، عبور تجهیزات آتش نشانی و امکان اطفاء حریق به راحتی وجود دارد؟ به نظر می رسد مسأله  چیز دیگری است.

به هر ترتیب، بروز اتفاقاتی این چنینی که بعضا به دلیل اشتباهات انسانی و سهواً اتفاق می افتد، امری ناگزیر اما قابل پیشگیری است. اکنون، شهر مشهد در حال ورود به دوران جدیدی از مدیریت شهری است که به دلیل آغاز به کار شورای شهر پنجم و تغییر و تحولاتی که به موازات آن در مدیریت شهری این شهر رخ خواهد داد، امکان همگرایی و همزبانی بیشتر را فراهم خواهد کرد (انشاالله). بنابراین انتظار می رود که در آینده نه چندان دور، با مدیریتی کارآمد و دور اندیش، با هدف تقویت سرمایه اجتماعی این شهر (که بدون شک جذب سرمایه یِ سرمایه گذران را هم به دنبال خواهد داشت) در مسیر اعتلای پایتخت معنوی کشور قدم برداریم و دیگر کمتر شاهد بروز چنین حوادثی باشیم.

*دبیر گروه معماری و شهرسازی پژهشکده ثامن