به گزارش روابط عمومی پژوهشکده ثامن، پنجشنبه 31 تیرماه ششمین نشست گفتمان شهر با عنوان «مشهد؛ اقتصاد زیارت، اقتصاد تجارت» در سالن جلسات پژوهشکدة ثامن برگزار شد. غلامرضا مصباحی مقدم، اقتصاددان و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و محمّدحسین حسین‌زادة بحرینی، اقتصاددان و نمایندة مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی سخنرانان این نشست بودند.
ایضاح مفهومی اصطلاح «اقتصاد زیارت» و نسبت آن با اقتصاد تجارت، بحث بر سر مأموریت راهبردی مشهد در نظام جمهوری اسلامی، بررسی وضعیت کنونی توسعة بافت شهری پیرامون حرم مطهر رضوی و ارائة راهکارهای خروج از بحران فعلی این بافت، محورهای اصلی مطرح‌شده در این نشست بود.
تعریف مفهومی «اقتصاد زیارت»
مصباحی مقدم در پاسخ به پرسش و موضوع محوری جلسه، عنوان کرد: ابتدا باید اصطلاح «اقتصاد زیارت» را تعریف کنیم. برخی معتقدند این دو واژه با یکدیگر همخوانی و سازگاری ندارد. کلمة اقتصاد کاربردهای گوناگونی دارد و یکی از کابردهای آن علم اقتصاد است و علم اقتصاد به معنای تحلیل و تفسیر پدیده‌های اقتصادی به منظور دست یافتن به کمترین هزینه و بیشترین فایده است. البته این تعریف، چندان استاندارد نیست، اما جهت را مشخص می‌کند.
وی در ادامه به تشریح معنای اقتصاد پرداخت و معتقد بود که واژة اقتصاد کاربرد دیگری نیز دارد و آن رویدادهایی است که در میدان عمل اقتصادی روی می‌دهد؛ مانند تولیدات کارخانه یا مزرعه یا شهر؛ به عبارت دیگر تولید، توزیع، مبادله و مصرف موضوعاتی که عالِم اقتصاد آنها را مطالعه می‌کند. در بحث «اقتصاد زیارت» نیز از موضوعاتی سخن می‌گوییم که علم اقتصاد آنها را تحلیل می‌کند و منظورمان همان واقعیت‌های میدانی‌ای است که در تولید، توزیع و مبادلة اقتصاد زیارت روی می‌دهد. حمل و نقل زائر، مسکن و سایر نیازمندی‌های او در مدت حضورش در مشهد، مواردی هستند که اقتصاد زیارت را شکل می‌دهند. در مقابل اقتصاد زیارت، اقتصاد تجارت قرار دارد که هدف آن انجام همین اقدامات است، اما با هدف سودآوری. اگر نیت کسی که برای زوّار مسکن می‌سازد، تماماً خیر باشد و با کمترین توقعات و اقتضائات مالی این کار را انجام دهد، «اقتصاد زیارت» شکل گرفته است. اما هدف اقتصاد تجارت، حداکثر سود است. پس نوعی تقابل و تفاوت میان این دو نوع اقتصاد وجود دارد و عبارت اقتصاد زیارت، متناقض‌نما نیست. اقتصاد زیارت بخشی از اقتصاد است که با اهداف متفاوتی شکل گرفته است.
آسیب‌شناسی وضع کنونی مشهد
این اقتصاددان در زمینة آسیب‌شناسی وضعیت کنونی مشهد نیز گفت: آنچه پیش از پیروزی انقلاب در مشهد کلید خورد، توسعة اطراف حرم بود. استاندار پیش از انقلاب، تخریب و توسعة اطراف حرم را شروع کرد. شاید هدف آن روز، این بود که با تخریب بافت سنتی و بازارهای اطراف، حرم را از فضای محدود اطرافش خارج و برای آن امکان تنفس ایجاد کند. اما این کار را با بدترین روش ممکن، یعنی با اعمال زور و بدون تأمین رضایت و حقوق مردم انجام داد. با این حال، یک هدف‌گذاری‌های خوب آن زمان، این بود که منظر گنبد و حرم نباید گرفته شود. بنابراین بلندمرتبه‌سازی یا ممنوع بود یا به صورت پلکانی انجام می‌شد. اما از سال 72 به این سو، تحولاتی رخ داد که اطراف حرم مطهر را زیر و رو کرد. بگذریم از اینکه این بار نیز حقوق مردم متدین اطراف حرم رعایت نشد و مردم به اجبار و با نارضایتی خانه‌هایشان را ترک کردند.
نکتة دیگری که مورد توجه مصباحی مقدم قرار گرفت تخریب‌های بدون مطالعه و بدون توجه به نقشه‌های هدفمندی بود، وی پیامد این امر را پیدایش محیطی دانست که با اوضاع و احوال زیارت و مشهد هیچ تناسبی را دارا نیست و در ادامه افزود: در واقع آنچه اتفاق افتاده، تلاش برای ایجاد شهری مدرن بوده است که به مبانی فرهنگی، مذهبی و حفظ بافت تاریخی توجهی ندارد. در حالی که محلات و اسامی بافت اطراف حرم، ارزش تاریخی بسیاری دارند، مانند محلة نوغان که بیش از هزار سال قدمت دارد. در نقل‌های تاریخی آمده است که زنان نوغان طلاهایشان را به شوهرانشان هبه کردند تا اجازة حضور در تشییع جنازة حضرت به آنها داده شود.
طرح تشکیل شورای ملّی برای مشهد
این عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام پیشنهادی نیز برای بهبود وضعیت کنونی مشهد عرضه کرد و گفت: برای اصلاح موارد فوق باید شورایی راهبردی و دارای نگاه ملّی تشکیل شود تا با استفاده از چهره‌ها متخصص و معتقد به حفظ میراث گذشته، در تمام ابعاد جامعه‌شناختی، مردم‌شناختی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دربارة مشهد آینده‌نگری و سیاست‌گذاری کند. حتی در این زمینه باید از ایرانیان متخصص و دغدغه‌مند خارج از کشور نیز استفاده شود. چنین شورایی نخست باید مبانی ضروری برای آیندة مشهد و سپس اهداف را مشخص کنند تا بازنگری بر اساس این مبانی و اهداف صورت گیرد. اگر چنین شود می‌توان امیدوار بود که وضعیت کنونی متوقف شود. در گام دوم باید به سرعت برای آنچه می‌خواهد انجام شود، طرحی آماده شود تا به ساخت‌وسازهای بعدی الگو بدهد.
چیستی «اقتصاد زیارت»
محمد حسین حسین‌زادة بحرینی دیگر سخنران این نشست بود. وی دربارة این پرسش که آیا اقتصاد مشهد باید بر زیارت مبتنی باشد یا بر تجارت، تعریفی کاربردی از علم اقتصاد را مطح کرد و گفت: علم اقتصاد عبارت است از دانشِ قیمتِ تمام‌شده. براساس این تعریف، تمام موضوعات مادی و معنوی زیر چتر اقتصاد قرار می‌گیرند. حتی موضوعات معنوی نیز به مقدمات مادی نیاز دارند و موضوع زیارت از همین مقوله است. برای مثال مفهوم «اقتصاد اعتکاف» متناقض‌نما نیست. زیرا برای اعتکاف نیز به نهاده نیاز داریم تا محصول به دست آید و محصول این اقتصاد تغییر نگرش فرد معتکف پس از سه روز اقامت در مسجد است. برای رسیدن به این محصول نیز باید هزینه کنیم. دقیقاً با همین منطق، مفهوم اقتصاد زیارت معنادار و لازم است. یعنی اگر غفلت کنیم ممکن است در آینده نیز به نتایجی برسیم که تا امروز رسیده‌ایم.
انحرافات جدی در بافت پیرامون حرم رضوی
این نماینده مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی در ادامه به اتفاقات رخداده در مشهد پرداخت و گفت: در مشهد دو دسته اتفاق روی داده است، یک دسته اتفاقاتی که پیرامون مضجع شریف حضرت رضا(ع) به وقوع پیوسته، مثل بحث نوسازی و دستة دیگر اتفاقات توسعه‌ای، اقتصادی و ساختمانی‌ای که در نقاط دیگر شهر رخ داده است. از نظر من در بخش اوّل، انحرافی بسیار جدی رخ داده است و دست‌کم در چهار سالی که نماینده بودم بی‌تابانه دربارة این موضوع صحبت کرده‌ام. در مجلس نهم نطقی کردم دربارة منطقة ثامن، یعنی منطقة محیط بر حرم مطهر رضوی و تحلیلم این بود که در این منطقه، معیارهای اقتصادی بر اقتضائات فرهنگی به شدت غلبه کرده است. در این زمینه، طرحی سه‌بخشی به تولیت فعلی و فقید آستان قدس ارائه کردم که خوشبختانه قول اجرا داده‌اند.
وی در ادامه به تشریح مهم‌ترین انحراف و خطای رخ داده در باب این مهم پرداخت: منطقة اطراف حرم سلب هویت شده است و اکنون منطقة ثامن در حال تبدیل شدن به منطقه‌ای توریستی و بی‌هویت است. ساکنان قدیمی جزئی از بافت تاریخی پیرامون حرم هستند و نباید بافت را در ساختمان‌ها خلاصه کنیم. وابستگی مردم و روابطی که با حرم دارند، بسیار مهم است. این روابط و وابستگی‌ها علقه‌هایی فرهنگی است که شاید با موازین علمی قابل توجیه نباشد و ما این وابستگی‌ها و علقه‌ها را با فشار قانون قطع کرده‌ایم. یعنی بخشی از بافت را با این توجیه که اگر آن منطقه ساکنان دائم نداشته باشد، بهتر مدیریت می‌شود از مردم بومی گرفتیم.
مسئولیت هزار سال آیندة اطراف حرم نیز با ماست
این اقتصاددان در انتهای صحبت‌های خود به مسئولیت‌ها نسبت به شهر مشهد پرداخت و معتقد بود که مسئولان تصور می‌کنند فقط در برابر وضعیت امروز این منطقه مسئول هستند، در حالی که مسئولیت اطراف حرم در هزار سال آینده نیز با ماست به بیان دیگر اگر به اندازه‌ای دوراندیش نباشیم که بدانیم مسئولیت هزار سال آیندة حرم نیز با ماست و ما باید آن را مدیریت کنیم، پنجاه سال آینده را نیز نمی‌توانیم مدیریت کنیم. وی در توضیح صحبت‌های خود افزود: دلیل حساسیت در برابر این موضوع این است که امروز اراضی مشرف به حرم، بدون زور و به شرط رعایت انصاف قابل آزادسازی است. تصرف با زور اراضی اطراف حرم باعث از بین رفتن آبروی نظام می‌شود و خلاف دستور صریح رهبری است. حال این اراضی را پس آزاد شدن به سرمایه‌گذار تحویل می‌دهند و سرمایه‌گذار هم بدون نظارت نهادهای ذی‌ربط آن را به هتلی پنج‌ستاره با تأسیساتی که رقیب زیارت است تبدیل می‌کند. در شورای شهر قبلی، جلسه‌ای با حضور شهردار سابق و بنده برگزار شد که هدف آن توجیه بنده به منظور کاهش انتقاداتم دربارة بافت بود. پس از شنیدن استدلال‌های دوستان عرض کردم که قانع نشدم و همچنان بر مواضع سابقم اصرار کردم. در نتیجه، دوستان از من خواستند که جلسة دیگری بگذاریم. در پاسخ گفتم برای حضور در جلسة بعدی دو شرط دارم. شرط اوّلم این بود که ماکتی بسازید که نشان دهد اگر شما پول و امکانات کافی داشته باشید، تصویر ده سال آیندة منطقة ثامن به چه صورت خواهد بود. شرط دوم این بود که اگر ده سال بعد ما فهمیدیم که اشتباه کرده‌ایم، چقدر باید هزینه کنیم تا به نقطة صفر امروز بازگردیم و اصلاً آیا چنین چیزی امکان دارد یا نه. اگر امروز آستان قدس یا شهرداری بخواهند یکی از مجتمع‌های تجاری اقامتی اطراف حرم را بخرند، به دلیل ارزش‌افزودة زیادی که ایجاد شده است، توانایی آن را ندارند و در ده سال آینده به طریق اولی چنین چیزی ممکن نیست. این ساختمان‌ها به مرور زمان برند می‌شود و ارزش‌افزوده‌اش بسیار زیاد می‌شود.