ششمین نشست گفتمان شهر با موضوع اقتصاد زیارت یا اقتصاد تجارت در تاریخ سی‌ویکم تیرماه با حضور غلامرضا مصباحی مقدم، اقتصاددان و عضو تشخیص مصلحت نظام و محمّدحسین حسین‌زاده بحرینی، اقتصاددان و نمایندة مشهد در مجلس شورای اسلامی برگزار خواهد شد.
تعریف مفهومی «اقتصاد زیارت»
مصباحی مقدم در پاسخ به پرسش محوری جلسه دربارة مفهوم اصطلاح «اقتصاد زیارت» گفت: کلمة اقتصاد کاربردهای گوناگونی دارد و یکی از کابردهای آن علم اقتصاد است و علم اقتصاد به معنای تحلیل و تفسیر پدیده‌های اقتصادی به منظور دست یافتن به کمترین هزینه و بیشترین فایده است. اما واژة اقتصاد کاربرد دیگری نیز دارد و آن رویدادهایی است که در میدان عمل اقتصادی روی می‌دهد؛ مانند تولیدات کارخانه یا مزرعه یا شهر. در بحث «اقتصاد زیارت» نیز از موضوعاتی سخن می‌گوییم که علم اقتصاد آنها را تحلیل می‌کند و منظورمان همان واقعیت‌های میدانی‌ای است که در تولید، توزیع و مبادلة اقتصاد زیارت روی می‌دهد. حمل و نقل زائر، مسکن و سایر نیازمندی‌های او در مدت حضورش در مشهد، مواردی هستند که اقتصاد زیارت را شکل می‌دهند.
وی ادامه داد: در مقابل اقتصاد زیارت، اقتصاد تجارت قرار دارد که هدف آن انجام همین اقدامات است، اما با هدف سودآوری. اگر نیت کسی که برای زوّار مسکن می‌سازد، تماماً خیر باشد و با کمترین توقعات و اقتضائات مالی این کار را انجام دهد، «اقتصاد زیارت» شکل گرفته است. اما هدف اقتصاد تجارت، حداکثر سود است. پس نوعی تقابل و تفاوت میان این دو نوع اقتصاد وجود دارد و عبارت اقتصاد زیارت، متناقض‌نما نیست. اقتصاد زیارت بخشی از اقتصاد است که با اهداف متفاوتی شکل گرفته است.
آسیب‌شناسی وضع کنونی مشهد
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در بخش دوم صحبت‌هایش در زمینة آسیب‌شناسی وضع کنونی مشهد گفت: آنچه پیش از پیروزی انقلاب در مشهد کلید خورد، توسعة اطراف حرم بود. اما این کار را با بدترین روش ممکن، یعنی با اعمال زور و بدون تأمین رضایت و حقوق مردم انجام داد. با این حال، یکی از هدف‌گذاری‌های خوب آن زمان، این بود که منظر گنبد و حرم نباید گرفته شود. بنابراین بلندمرتبه‌سازی یا ممنوع بود یا به صورت پلکانی انجام می‌شد. اما از سال 72 به این سو، تحولاتی رخ داد که اطراف حرم مطهر را زیر و رو کرد. بگذریم از اینکه این بار نیز حقوق مردم متدین اطراف حرم رعایت نشد و مردم به اجبار و با نارضایتی خانه‌هایشان را ترک کردند.
وی تخریب‌های بدون مطالعه و بدون توجه به نقشه‌های هدفمند را دلیل بی‌تناسبی محیط فعلی با اوضاع و احوال زیارت و مشهد دانست و افزود: در واقع آنچه اتفاق افتاده، تلاش برای ایجاد شهری مدرن بوده است که به مبانی فرهنگی، مذهبی و حفظ بافت تاریخی توجهی ندارد. در حالی که محلات و اسامی بافت اطراف حرم، ارزش تاریخی بسیاری دارند، مانند محلة نوغان که بیش از هزار سال قدمت دارد. در نقل‌های تاریخی آمده است که زنان نوغان طلاهایشان را به شوهرانشان هبه کردند تا اجازة حضور در تشییع جنازة حضرت به آنها داده شود.
طرح تشکیل شورای ملّی برای مشهد
مصباحی مقدم موضوع مؤسسات مالی‌اعتباری و ایجاد مال‌های متعدد در مشهد را نگران‌کننده خواند و برای مقابله با این دو موضوع پیشنهاد کرد: شورایی راهبردی و دارای نگاه ملّی تشکیل شود تا با استفاده از چهره‌ها متخصص و معتقد به حفظ میراث گذشته، در تمام ابعاد جامعه‌شناختی، مردم‌شناختی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دربارة مشهد آینده‌نگری و سیاست‌گذاری کند. حتی در این زمینه باید از ایرانیان متخصص و دغدغه‌مند خارج از کشور نیز استفاده شود.
وی ادامه داد: چنین شورایی باید مبانی ضروری برای آیندة مشهد و سپس اهداف را مشخص کنند تا بازنگری بر اساس این مبانی و اهداف صورت گیرد. اگر چنین شود می‌توان امیدوار بود که وضعیت کنونی متوقف شود. در گام دوم باید به سرعت برای آنچه می‌خواهد انجام شود، طرحی آماده شود تا به ساخت‌وسازهای بعدی الگو بدهد.
چیستی «اقتصاد زیارت»
بحرینی که دومین سخنران این نشست بود، سخنانش را به دو بخش تقسیم کرد و در بخش نخست آن به مفهوم «اقتصاد زیارت» پرداخت و گفت: علم اقتصاد عبارت است از دانشِ قیمتِ تمام‌شده و بر اساس این تعریف، تمام موضوعات مادی و معنوی زیر چتر اقتصاد قرار می‌گیرند. حتی موضوعات معنوی نیز به مقدمات مادی نیاز دارند و موضوع زیارت از همین مقوله است. برای مثال مفهوم «اقتصاد اعتکاف» متناقض‌نما نیست. زیرا برای اعتکاف نیز به نهاده نیاز داریم تا محصول به دست آید و محصول این اقتصاد تغییر نگرش فرد معتکف پس از سه روز اقامت در مسجد است. برای رسیدن به این محصول نیز باید هزینه کنیم. دقیقاً با همین منطق، مفهوم اقتصاد زیارت معنادار و لازم است.
تحول‌آفرینی معنوی؛ مأموریت مشهد
بحرینی مشهد را شهر کاملاً متفاوتی دانست و افزود: اگر سؤال شود مأموریت مشهد در منظومة جفرافیای سیاسی، اعتقادی و فرهنگی کشور چیست؛ پاسخ من این است که مأموریت مشهد تحوّل‌آفرینی است. یعنی هدف ما این است که در میلیون‌ها نفری که به فضای حرم مطهر رضوی وارد می‌شوند، تغییر بینش ایجاد کنیم و این تغییر بینش را بیشتر و پایدارتر کنیم. پرسش بعدی این است که برای این اهداف چه میزان باید هزینه کنیم؛ اینجاست که پای اقتصاد به میان می‌آید. پس اصولاً اقتصاد زیارت، واژة نادرستی نیست. اما اگر استفاده از این اصطلاح با تعابیری که عرض کردم همراه نباشد، به بی‌راهه می‌رویم.
نمایندة مردم مشهد در مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: اگر هدف ما تحوّل‌آفرینی در زائران باشد، معنای اقتصاد زیارت به کلی دگرگون می‌شود و به زائر به چشم منبع درآمد نگاه نمی‌کنیم. در این صورت، اقتضائات اقتصاد زیارت با اقتصاد متعارف کاملاً متفاوت می‌شود. در اقتصاد متعارف، دست‌کم باید هزینة کار را از خود کار دربیاوریم، اما در اقتصاد زیارت، حکومت اسلامی موظف است برای این موضوع هزینه کند.
انحرافات جدی در بافت پیرامون حرم رضوی
بحرینی در بخش دوم سخنان خود اتفاقات روی داده در مشهد را به دو دسته تقسیم کرد که بخش نخست اتفاقاتی مانند بحث نوسازی را که پیرامون مضجع شریف حضرت رضا(ع) داده است شامل می‌شود و دستة دیگر اتفاقات توسعه‌ای، اقتصادی و ساختمانی‌ای که در نقاط دیگر شهر رخ داده است. وی دربارة بخش نخست گفت: از نظر من در بخش اوّل، انحرافی بسیار جدی رخ داده است و دست‌کم در چهار سالی که نماینده بودم بی‌تابانه دربارة این موضوع صحبت کرده‌ام. در مجلس نهم نطقی کردم دربارة منطقة ثامن، یعنی منطقة محیط بر حرم مطهر رضوی و تحلیلم این بود که در این منطقه، معیارهای اقتصادی بر اقتضائات فرهنگی به شدت غلبه کرده است.
استاد اقتصاد دانشگاه فردوسی سلب هویت از منطقة اطراف حرم و تبدیل آن به منطقه‌ای توریستی و بی‌هویت را مهم‌ترین انحراف و خطا دانست و اظهار کرد: ساکنان قدیمی جزئی از بافت تاریخی پیرامون حرم هستند و نباید بافت را در ساختمان‌ها خلاصه کنیم. این روابط و وابستگی‌ها علقه‌هایی فرهنگی است و با موازین علمی قابل توجیه نیست و ما با این توجیه که اگر آن منطقه ساکنان دائم نداشته باشد، بهتر مدیریت می‌شود، مردم بومی را از آنجا رانده‌ایم.
مسئولیت هزار سال آیندة اطراف حرم نیز با ماست
وی مسئولیت اطراف حرم در هزار سال آینده را نیز با مسئولان فعلی دانست و افزود: اگر به اندازه‌ای دوراندیش نباشیم که بدانیم مسئولیت هزار سال آیندة حرم نیز با ماست و ما باید آن را مدیریت کنیم، پنجاه سال آینده را نیز نمی‌توانیم مدیریت کنیم.
بحرینی با اشاره به اینکه تصرف با زور اراضی اطراف حرم باعث از بین رفتن آبروی نظام می‌شود، آزادسازی امروز اراضی مشرف به حرم، بدون زور و به شرط رعایت انصاف را ممکن دانست و تصریح کرد: اگر امروز آستان قدس یا شهرداری بخواهند یکی از مجتمع‌های تجاری اقامتی اطراف حرم را بخرند، به دلیل ارزش‌افزودة زیادی که ایجاد شده است، توانایی آن را ندارند و در ده سال آینده به طریق اولی چنین چیزی ممکن نیست. زیرا این ساختمان‌ها به مرور زمان برند می‌شود و ارزش‌افزودة بسیاری پیدا می‌کنند.