در آستانه ایام محرم سال گذشته، دبیرخانه گفتمان شهر در نشست‌های سه‌گانه‌ای رابطة دو نهاد انسانی «دین» و «شهر» و تأثیر متقابل این دو نهاد بر یکدیگر را بررسی کرد. نخستین نشست از این سه‌گانه با حضور پرفسور عبدالعزیز ساشادینا، اسلام‌شناس و استاد مطالعات مذهبی دانشگاه ویرجینیا در چهاردهم مهرماه 94 در سالن شورای پژهشکدة ثامن برگزار شد. رابطه دین و شهرسازی، نقش دینداری در ارتقای کیفیت شهروندی و پاسخ به نیازهای روانی انسان مدرن از مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در این نشست بود.

نسبت سه موضوع شهرسازی، شهروندی و دینداری

عبدالعزیز ساشادینا با اشاره به ارتباط دو مسئلة شهرسازی و شهروندی با یکدیگر گفت: مسئلة سومی که با دو موضوع شهرسازی و شهروندی مرتبط است، موضوع دینداری است. اگر دینداری واقعی را به مردم ارائه کنیم، وظایف شهروندی را بهتر انجام می‌دهند. بنابراین این سه موضوع را با هم مرتبط می‌دانم: شهرسازی؛ شهروندی؛ و دین. در تعریف من، دین، با معنویات مرادف است. یعنی انتظار ما از دین، دریافت نوعی معنویت است. منظور از دین، فقط مناسک دینی نیست؛ مناسک، چیزی است که بر معنویات تأثیر می‌گذارد.

استاد مطالعات مذهبی دانشگاه ویرجینیا گفت: شهرسازی نیازمند فرهنگ‌سازی است و فرهنگ‌سازی نیازمند معنویت است؛ زیرا به تعهد نیاز دارد. بنابراین دینداری در کمک به شهرسازی بسیار مؤثر است. اما موضوعی که شهرداری‌ها چندان به آن فکر نمی‌کنند، تغییر جهت نیروهای منفی و تخریب‌کننده است.

لزوم حفظ هویت معنوی و تاریخی شهرهای سنتی

ساشادینا با اشاره به تجربة شهر لورد فرانسه که به دلیل رخ دادن معجزه‌ای برای حضرت مریم از نظر برخی افراد مقدس است، تصریح کرد: این شهر نظم دقیقی دارد و می‌تواند الگوی مناسبی برای مشهد باشد. در روزهای زیارتی، جمعیت زیادی به این شهر می‌آید و ازدحام مردم و ماشین زیاد می‌شود، اما مدیران شهری وضعیت را به خوبی مدیریت می‌کنند و نظم خوبی برقرار است. درحالی‌که اگر کسی از بیرون به مشهد نگاه کند، بی‌نظمی شدیدی به چشمش می‌آید.

وی با بیان این مطلب که اینکه دغدغة مدرن شدنِ شهرهای سنتی به نحوی که معنویت و موقعیت تاریخی‌ آنها از دست نرود، در تمام شهرهای مذهبی جهان وجود دارد، اظهار کرد: مشهد، شهر معنوی همة ماست و ما در تانزانیا روزی سه‌مرتبه به امام رضا(ع) سلام می‌دهیم؛ اما وقتی به شهر مشهد می‌نگرم، آن را شهری مدرن می‌بینم. در واقع شهرهای امریکا و کانادا و... نیز خصوصیات مشهد را دارند. به نظر من شهرداری می‌توانست مکان‌ها را خیلی بهتر نگهداری کند، اما این کار را نکرده است. در واقع شهرداری به جای اینکه به فکر شهروند باشد، به ماشین فکر می‌کند. محل عبور عابر پیاده در خیابان‌های مشهد مشخص نیست و فرهنگ ایست برای عابر پیاده هنوز جا نیفتاده است. این مطالب نشان می‌دهد به بعضی جنبه‌های شهرسازی توجه نداریم.

این اسلام‌شناس افزود: یکی از مشکل‌ترین کارهایی که امروز باید انجام دهیم، مسئلة معنویت است. زیرا الگویی در این زمینه نداریم و آنچه به آن عمل می‌کنیم، چندان موفق نیست. از نظر من، معنویت امام رضا و اخلاقیات از یکدیگر تفکیک‌ناپذیرند. هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که معنویت دارد، اما اخلاق ندارد. معنویت بدون اخلاق ممکن نیست و اخلاقی بودن نیز به معنای معنوی بودن است و این دو لازم و ملزوم یکدیگرند.

شهرهای اسلامی استمرار تاریخی ندارند

وی با انتقاد از وضعیت ساخت‌وساز اطراف حرم گفت: معنویتی که از راه هنر، معماری و هنرهای زیبا به دست می‌آید، توجه خاصی می‌طلبد. برخی ساختمان‌های حرم و اطراف آن خیلی نادرست است. در حالی که باید معماری آنها با معماری سنتی همخوانی می‌داشت، اما چنین نشد. اگر از حرم به سمت فلکة برق بیایید، چهرة شهر مانند نیویورک و واشنگتن است و گیرایی مدنظر را ندارد و سؤال من این است که چرا سبک سنتی و معنوی آن را حفظ نکرده‌اند. امروز چالش ما این است که چگونه روان سنتی را با مدرنیته و تکنولوژی تطبیق دهیم.

ساشادینا با بیان اینکه شهر پیشرفتة اسلامی گفتنی چندانی ندارد، ادامه داد: وقتی در کنار کعبه مک‌دونالد درست می‌کنیم، معلوم می‌شود که هیچ درکی از این موضوع نداریم و می‌بینیم که در شهرهای اسلامی، استمرار و درک تاریخی وجود ندارند.