در آستانه ایام محرم سال گذشته، دبیرخانة گفتمان شهر در نشست‌های سه‌گانه‌ای رابطه دو نهاد انسانی «دین» و «شهر» و تأثیر متقابل این دو نهاد بر یکدیگر را بررسی کرد. سومین نشست از این سه‌گانه با حضور دکتر جبار رحمانی، پژوهشگر حوزة مردم‌شناسی تشیّع و سرپرست گروه مطالعات فرهنگی پژوهشکدة مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم، در تاریخ چهاردهم آبان‌ماه 94 در سالن شورای پژهشکدة ثامن برگزار شد. نقش عزاداری در حفظ و پویایی فرهنگ شیعه، خاستگاه و سیر تحول مناسک عزاداری، تأثیر آن بر هویت شهری و آسیب‌های پیش روی این موضوع از مهم‌ترین محورهای مطرح‌شده در این نشست بودند.
فرهنگ شیعی بدون عزاداری از بین می‌رود
رحمانی با بیان این نکته که فرهنگ شیعی بدون عزاداری از بین می‌رود، گفت: تشیّع هویت خودش را از طریق عزداری حفظ کرده است و اگر عزداری را کنار بگذارد، بی‌تردید مضمحل می‌شود.
وی دربارة رابطة هویت و عزاداری گفت: مناسک عزاداری از هویت شهری جدا نیست و چیزی به عنوان هویتِ کلانِ شهری در مناسک عزاداری رؤیت نمی‌شود. اجتماعات بزرگ، مُرکب از خرده‌گروه‌هایی هستند که باید اجتماع بزرگ را به آنها تجزیه کنیم. پس تصور اینکه مجموعة یک‌دست و هماهنگی با عنوان هویت شهری وجود دارد، خطاست. هویت، مجموعه‌ای از عناصر ترکیب‌یافته است که با منطق‌های مختلفی به هم مرتبط شده‌اند. بنابراین شهر مجموعه‌ای از خرده‌فرهنگ‌هاست. هویت شهر مانند موازییک است و باید قسمت‌های مختلف آن را ببینیم. پس چیزی به عنوان مشهد یک‌دست و منسجم وجود ندارد، بلکه مشهد چهارراه فرهنگ‌های گوناگون است. در واقع کلان‌شهری مثل مشهد مانند دریایی است که رودخانه‌های مختلف به آن می‌ریزند و این دریا بدون این رودخانه‌ها دریا نمی‌شود.
مناسک عزاداری کل شهر را می‌سازد
رحمانی با انتقاد از تلاش برای ارائة تصویری ایدئال از عزاداری اظهار کرد: افراد فقط برای دینداری به عزاداری نمی‌آیند و در عزاداری همه چیز رخ می‌دهد. برای مثال در پایان عزاداری‌ها که اوج شور و گریه تمام می‌شود، خنده و شوخی شروع می‌شود. این خنده و شوخی اصلاً به معنای توهین به امر قدسی نیست. علاوه بر اینها در عزاداری لذّت غذا خوردن نیز وجود دارد. اگر به شما بگویند اینجا پنج هیئت وجود دارد که همگی غذای نذری می‌دهد، شما از اولین هیئت غذا نمی‌گیرید؛ بلکه می‌پرسید هر هیئت چه غذایی می‌دهد. لذت‌ها و تفریحات ما با عزاداری عجین شده است. تمام این ویژگی‌ها نشان می‌دهد که هدف یک سیستم مناسکی فقط عزاداری مذهبی نیست، بلکه این سیستم مناسکی، کل شهر را می‌سازد.
هیئت، پدیده‌ای کاملاً مدرن است
این پژوهشگر حوزة جامعه‌شناسی تشیّع، اصلاحات ارضی و نوسازی در دهه‌های بیست تا چهل شمسی را عامل اصلی تقویت جریان‌های مذهبی و شکل‌گیری پدیده‌ای به نام هیئت دانست و ادامه داد: جابه‌جایی‌های جمعیتی زمینه‌ساز جست‌وجو برای هویت معنوی و اجتماعی در شهرها شد. در جریان این جابه‌جایی‌ها، هویت‌های سیالی شکل گرفت که از جای قبلی کنده شده بودند و در پی محل استقراری ولو به صورت آیینی می‌گشتند. در نتیجه، در هشتاد سال اخیر پدیده‌ای به نام هیئت در ایران ظهور می‌کند. هیئت، پدیده‌ای کاملاً مدرن است و در ایران مدرن ساخته می‌شود. در واقع، این پدیده محصول پویایی فرهنگ شیعی، برای احیای خودش در شرایط جدید بود و این فرهنگ را در زمینه‌های معنوی و هویتی تغذیه می‌کند.
تحمیل الگوی یکسان و نظارت و هدایت مناسک عزاداری با ذات آن تعارض دارد
وی در پایان با انتقاد از گسترش بیش از حد آیین‌های عزاداری و دخالت نهادهای دولتی در این زمینه گفت: منطق امر قدسی ایجاب می‌کند که به زمان و مکان خاصی محدود باشد. وقتی امر قدسی را بیش از حد به آدم‌ها ارائه کنیم، خودش خودش را تخریب و تقدس‌زادیی می‌کند. چون مردم و عموم جامعه نمی‌توانند دائماً در محضر خدا باشند و قواعد چنین فضایی را حفظ کنند. و اگر فشار از حدی بیشتر شود، جامعه آن را پس می‌زند و مسخره می‌کند. اگر در طول سال مدام با روزها و دهه‌های عزاداری مواجه باشیم، کیفیت عزاداری کاهش می‌یابد. همچنین نظارت، کنترل و هدایت اجتماعات آیینی از سوی ساختارهای رسمی قدرت و نهادهایی مثل سازمان تبلیغات اسلامی از اساس با ذات این اجتماعات تعارض دارد. تحمیل الگوی یکسان و نظارت و هدایت بر پدیده‌های انسانی که در سه دهة اخیر روی داده است با ذات این پدیده‌ها در تعارض است و حتی علما نیز به طور سنتی دخالت چندانی در این امر نمی‌کنند. در واقع، این باور سنتی که دستگاه قدسی، خودش را حفظ می‌کند، کاملاً درست است.